Tomaszów Lubelski istnieje na terenach centralnego Roztocza już od XVI wieku. Niewiele osób jednak wie, że wcześniej nosił on całkiem inną nazwę – Jelitowo.
Osada Jelitowo powstała na terenach wsi Rogóźno i wzięła swoją nazwę od założyciela kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, w którego rodowym herbie znajdowały się pod głową kozła trzy skrzyżowane włócznie-jelita.
– Powstanie herbu rodu Zamoyskich wiąże się z historią bitwy pod Płowcami, kiedy król Łokietek po zwycięstwie nad Krzyżakami, objeżdżając pole walki zauważył cierpiącego rycerza – mówi Wojciech Dziedzic, historyk z Tomaszowa Lubelskiego. – Z jego wnętrzności, wylewających się z brzucha, sterczały trzy krzyżackie włócznie. Wtedy król skierował do swojego dworu słowa „Panowie, spójrzcie jak ten rycerz cierpi”. Ciężko ranny rycerz był jednak przytomny i odpowiedział „Królu, nie są tak ciężkie te rany, jak zły sąsiad” – dodaje.
Dzielnym rycerzem był Florian Szary, założyciel rodu Zamoyskich, który mieszkał w niewielkiej wiosce niedaleko Łomży, często najeżdżanej i rabowanej przez jego sąsiada. Król Łokietek jednak zinterpretował słowa rycerza jako głęboko patriotyczne i za „sąsiada” uznał Krzyżaków najeżdżających Polskę. Na pamiątkę słów Floriana i jego trzech włóczni wbitych w ciało, nadał mu herb Jelita.
Sama nazwa Tomaszów wzięła się od imienia syna Jana Zamoyskiego, Tomasza. Hetman postanowił nazwać długo wyczekiwane dziecko imieniem św. Tomasza Apostoła, patrona rodu Zamoyskich. I znowu Tomasz, jako syn założyciela osady, postanowił przekazać tę nazwę miastu.
Początkowo miasto funkcjonowało jako Tomaszów Ordynacki, wielki majątek magnacki rodu Zamoyskich. Zostało przyjęte i zatwierdzone przez sejm Rzeczypospolitej. Z tą nazwą przetrwał do 1866 roku, kiedy już Zamojszczyzna znalazła się w tzw. królestwie kongresowym, a miasta ordynackie zostały przez rosyjskich zaborców sprywatyzowane. Wtedy to Tomaszów Ordynacki zmienił swoją nazwę na Tomaszów Lubelski.
