Perła Roztocza. Zabytkowe sanktuarium w Tomaszowie Lubelskim

Przybywają tu pielgrzymi i turyści z całej Polski. Zachwycają się XVII-wieczną budowlą i obrazem Matki Bożej Szkaplerznej, do której zanoszą gorące modlitwy. Kościół pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Tomaszowie Lubelskim to jeden z najcenniejszych zabytków sakralnego budownictwa drewnianego w Polsce i przepiękna ozdoba rozległego Roztocza.

Ukończenie prac nad pierwotnym budynkiem Kościoła pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Tomaszowie Lubelskim datowane jest na rok 1629. Jego fundatorem był ordynat Tomasz Zamoyski, na cześć którego nazwano nowo utworzone miasto. Niemal sto lat później, bo w roku 1727 na zlecenie jego potomka, Michała Zdzisława Zamoyskiego, dokonano przebudowy i odnowienia zniszczonej świątyni, którą ponownie naruszyły dopiero działa hitlerowców podczas II wojny światowej. W 1832 roku nastąpiła konsekracja kościoła z rąk biskupa Józefa Marcelego Dzięcielskiego, a obecnie jest on nie tylko miejscem kultu, ale też jednym z najważniejszych zabytków polskiej sztuki sakralnej.

Piękno zaklęte w prostocie

Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej mimo swej prostoty i skromności prezentuje się naprawdę okazale. Szczególnie w środku, ponieważ fundatorem odnowionej świątyni, którą możemy aktualnie oglądać, był Michał Zdzisław Zamojski. To on do tomaszowskiej świątyni przeniósł rysy budownictwa zamojskiego w postaci pełnych przepychu detali. Na początku „na Piaskach”, czyli niewielkim piaskowym brzegu znajdowała się niewielka drewniana kaplica św. Wojciecha, do której dobudowano pozostałe elementy konstrukcyjne, tworząc świątynię znaną dziś jako Kościół pod wezwaniem Zwiastowania.

I tak utrzymana w stylu barokowym modrzewiowa konstrukcja trójnawowa postawiona została na ceglanej podmurówce, na rzucie prostokąta z prosto zakończonym prezbiterium i drewnianym chórem. Fasadę kościoła wieńczą dwie kwadratowe wieże z hełmami na szczycie. Prezbiterium zamknięte prostokątnie z bocznymi zakrystią i murowanym skarbcem umieszczono na przedłużeniu naw bocznych. Nad nimi znajdują się dawne kaplice p.w. Matki Boskiej Różańcowej i Przemienienia Pańskiego, zaś poniżej krypty grobowe.

Na ścianach nawy, belce tęczowej i parapecie chóru występują elementy polichromii z XVIII w., a słupy i gzymsy zdobią marmoryzowania. Cennymi elementami wyposażenia wnętrza są barokowa belka tęczowa z grupą ukrzyżowania z pierwszej połowy XVII wieku (łuk obrazuje golgotę), ambona, kamienna chrzcielnica, rokokowe stalle i konfesjonały. Manierystyczny ołtarz główny wykonano w wieku XVII, a w jego dolnej części spoczęły relikwie św. Feliksa. Całości dopełnia cudowny obraz Matki Bożej Szkaplerznej, który stał się natchnieniem pielgrzymów tłumnie odwiedzających sanktuarium przez cały rok.

Kapliczka świętego Wojciecha

Na uwagę zasługuje także pierwotne miejsce przechowywania cudownego wizerunku, czyli Kościół świętego Wojciecha wzniesiony na Piaskach, po którym jedynym śladem jest współcześnie zbudowana murowana kaplica pod wezwaniem św. Wojciecha.

Piaski były niegdyś przedmieściem Tomaszowa Lubelskiego. Miejsce to przeznaczono na cmentarz. Katolicy mieszkający w pobliżu otoczyli je szczególną czcią i postanowili postawić tu świętą figurę.

Już jednak w roku 1662, dzięki staraniom Jana Domańskiego, który chciał uczcić swą zmarłą córkę, na miejscu figury wzniesiono drewnianą kapliczkę, która dała początek właściwemu kościołowi. Zniszczyli ją żołnierze szwedzcy w czasie „potopu”, paląc prawie cały Tomaszów. Po zakończeniu wojny, mieszczanie postanowili wznieść nową świątynię. I tak powstała w roku 1664 nowa, drewniana kaplica, która rozmiarami przypominała kościół. Właśnie tu umieszczono obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem przywieziony w darze od Państwa Oliwińskich – dziedziców wsi Podhorce – który zasłynął cudami w niedługim czasie po przybyciu do Tomaszowa.

Wzrost zainteresowania cudownym wizerunkiem wpłynął na decyzję o wzniesieniu murowanego kościoła, w którym obraz byłby lepiej chroniony. Jego fundatorem był kasztelan kijowski Józef Potocki, który zbudował również klasztor i przekazał go we władanie zakonowi trynitarzy. Po kasacie zakonu cudowny obraz Matki Bożej Tomaszowskiej przeniesiono do istniejącego do dziś modrzewiowego kościoła pod wezwaniem Zwiastowania NMP, a kościół na Piaskach i klasztor popadły w ruinę. To co pozostało – rozebrano. Dopiero pod koniec XX wieku na miejscu kościoła wzniesiono murowaną kaplicę pod wezwaniem św. Wojciecha.

Historia świętego obrazu

Kult Matki Bożej w Tomaszowie, czczonej w wizerunku Matki Bożej Szkaplerznej, sięga XVII w. Ponoć w roku 1652 nieznana osoba umieściła wizerunek świętej panienki w kaplicy św. Wojciecha na Przedmieściu Lwowskim. Obraz Matki Bożej natychmiast stał się obiektem kultu. Niestety wycofujący się spod Zamościa Szwedzi w roku 1656 zniszczyli kaplicę, a wizerunek Matki Bożej zabrali ze sobą do obozu wojskowego. Jeden z żołnierzy wrogiej armii wiózł obraz pod siodłem, ale kiedy jego wierzchowiec padł, zdenerwowany piechur rozdarł cudowny wizerunek i porzucił go na drodze.

Zniszczony obraz został odnaleziony przez dwie tomaszowskie szlachcianki, które postanowiły zabrać go do domu. Kiedy przenosiły się do Lwowa, uświęcony wizerunek umieściły w kaplicy kuśnierskiej lwowskiej katedry łacińskiej. Niedługo po tym przy obrazie pojawiły się wota dziękczynne, a po kilku latach, gdy w Tomaszowie odbudowano zniszczoną przez Szwedów kaplicę (1662 r.) obraz wrócił na swoje dawne miejsce. Nie na długo jednak. Po raz kolejny wizerunek Matki Bożej Tomaszowskiej opuścił kaplicę w roku 1672, kiedy w obliczu zagrożenia przez wojska tureckie, mieszczanie wywieźli go do zamojskiej twierdzy. Do modrzewiowej świątyni obraz trafił po wojnie.

Relikwie Świętego

W ołtarzu głównym, w specjalnej szklanej trumnie, spoczywają relikwie świętego Feliksa, patrona Trynitarzy, których sprowadzono do miasta w roku 1727. Duchowni osiedlili się przy kościele na Piaskach, w którym pierwotnie przebywał cudowny obraz, opiekowali się miejscem kultu Matki Bożej Tomaszowskiej i św. Wojciecha, wykupowali uprowadzonych z tureckiej niewoli do czasu kasaty redempcji w roku 1783. Po kasacie zakonu wyposażenie kościoła wraz z cudownym obrazem Matki Bożej Tomaszowskiej przeniesiono do kościoła parafialnego Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie, gdzie pozostają do dziś.